Transatlantycka Centrala Radiotelegraficzna

Wnętrze budynku generatorów Transatlantyckiej Centrali Radiotelegraficznej, lata 30. XX w.

Maszty anteny Transatlantyckiej Centrali Radiotelegraficznej, lata 30. XX w.

Transatlantycka Centrala Radiotelegraficzna (potocznie Radiostacja Babice) – obejmuje kilka zespołów urządzeń radiotelegraficznych:

• Stację Nadawczą – instalację w Starych Babicach/Warszawie, na styku gminy Stare Babice oraz warszawskich dzielnic Bemowo i Bielany (Las Bemowski),
• Stację Odbiorczą – instalację w Grodzisku Mazowieckim,
• Centralne Biuro Operacyjne – ześrodkowanie wszystkich czynności manipulacyjnych nadawania i odbioru w Warszawie.

Historia

Ruiny jednego z budynków radiostacji

Fragment fundamentu jednej z wież

Budka strażnicza z napisem "Czuwaj"

• 1920 plany Ministerstwa Poczt i Telegrafów utworzenia ogólnopolskiej, państwowej sieci radiotelegraficznej z radiostacjami w: Grudziądzu, Krakowie, Poznaniu (zasięg europejski) i Warszawie (zasięg międzykontynentalny)
• 4 sierpnia 1921 podpisanie umowy między Ministerstwem Poczt i Telegrafów a RCA w siedzibie firmy. W imieniu ministra umowę podpisali: książę Kazimierz Lubomirski, Stanisław Arct, Hipolit Gliwic, Eugeniusz Stallinger. W imieniu producenta podpis złożył naczelny dyrektor RCA Edward J. Nally, Edwin P. Shattuck, Carl H. Ganter oraz główny menadżer RCA David Sarnoff.
• 1922 początek budowy przez „Towarzystwo Akcyjne Fabryki Machin i Odlewów «K. Rudzki i S-ka»":
  • Stacji Odbiorczej w Grodzisku Mazowieckim
  • Stacji Nadawczej przy Forcie „Babice", na terenach między wsiami Stare Babice, Gać, Klaudyn i Wawrzyszew
• 1 października 1923 uruchomienie radiostacji
• 17 listopada 1923 uroczyste otwarcie z udziałem Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego oraz Ministra Poczt i Telegrafów Jana Moszczyńskiego
• 1926 przejście z własnego zasilania na prąd z Elektrowni Okręgowej w Pruszkowie
• 1932 instalacja nowych lampowych nadajników produkcji Państwowych Zakładów Tele- i Radiotechnicznych
• 1933 organizacyjnie w składzie Urzędu Telekomunikacyjnego
• 1935 powstanie Urzędu Radiotelegraficznego Babice, od 1936 Urzędu Radiotelegraficznego Boernerowo
• 1938 instalacja dwóch nadajników w koszarach Fortu "Babice", dwa nowe maszty antenowe, z fortu transmitowano audycje Polskiego Radia dla Polonii
• 8 września 1939 zawieszenie nadawania
• 16 września 1939 obsadzenie radiostacji przez 3. Batalion 26. Pułku Piechoty, uzbrojony w trzy armaty przeciwpancerne, oraz 5. Baterię 54. Pułku Artylerii pod dowództwem mjr. Jacka Decowskiego
• 27 września 1939 zajęcie radiostacji przez oddział z niemieckiej 19. Dywizji Piechoty
• 1939-1945 radiostacja służy Niemcom do utrzymywania łączności z okrętami podwodnymi Kriegsmarine
• jesień 1944 włączenie radiostacji do pasa umocnień Warszawy - instalacja na jednym z masztów opancerzonego stanowiska obserwacyjnego
• 16 stycznia 1945 wysadzenie przez Niemców masztów obu stacji
• po 1945 uruchomienie w Grodzisku Mazowieckim Stacji Nadawczo-Odbiorczej, działającej do 1956
• 1 grudnia 2017 pozostałości Transatlantyckiej Centrali Nadawczej zostały wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego nr. rejestru 1524

Dane techniczne

Stacja Nadawcza

• Lokalizacja: Warszawa-Boernerowo, Fort "Babice" ("Radiowo"), prostopadle do obecnej ul. Radiowej 52°15′53″N 20°52′46″E
• Powierzchnia terenu: pas długości 4 km i szerokości 0,5-1,2 km
• Liczba masztów (wież): 10
• Rodzaj masztów (wież): kratownicowe stalowe, nitowane
• Wysokość masztów (wież): 126,5 m
• Nadajniki: 2 x 200 kW systemu Alexandersona (USA)
• Producent: Radio Corporation of America
• Zasilanie: własna elektrownia z silnikiem Diesla z generatorem 500 kW
• Liczba anten: 2 nadawcze typu wielo-strojonego
• Częstotliwość: 16,4 kHz i 14,29 kHz
• Znaki wywoławcze: AXL i AXO

Obok masztów (wież) wzniesiono fundamenty dla cewek i budki strażnicze z napisem „Czuwaj”, strzegące drogę idącą wzdłuż obiektu. Pomiędzy masztami (wieżami) 5 i 6 ulokowano budynki stacji. Oprócz dwóch niezależnych anten zawieszonych na masztach (wieżach), pod ziemią rozpięte było dodatkowe uziemienie.

Stacja Odbiorcza

Zabudowania dawnej stacji w Grodzisku Mazowieckim

Fundament nogi jednej z wież

• Lokalizacja: Grodzisk Mazowiecki, willa "Czerwony Dwór", rejon obecnej ul. Radiowej 52°06′23″N 20°38′19″E
• Liczba masztów: 3
• Rodzaj masztów: drewniane
• Zasilanie: własna elektrownia z silnikiem Diesla z generatorem
• Liczba anten: 1 odbiorcza

Stan w XXI wieku

Pas zapór przeciwpancernych (jeży) z II wojny światowej, zagubiony w Lesie Bemowskim

Maszty w Grimeton

Budynki Stacji Nadawczej zostały zniszczone, a urządzenia techniczne pocięte na złom i wywiezione. W lesie, na północny i południowy zachód od osiedla Boernerowo, znajdują się zachowane fundamenty masztów, cewek, budki strażnicze i ruiny budynków technicznych, oraz pas żelbetowych zapór przeciwpancernych (jeżów) z II wojny światowej. Ocalały też bloki mieszkalne dla personelu, przebudowane około 2000 r.

W Grodzisku zachował się jedynie budynek portierni oraz zadrzewienie wzdłuż granicy parceli.

Stacja Nadawcza w Babicach miała swój bliźniaczy, zachowany obecnie odpowiednik – Radiostacja Varberg w Grimeton w Szwecji, w 2004 wpisana na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

W maju 2018 r. przy ulicy Radiowej w Warszawie odsłonięto trzymetrowy pomnik upamiętniający antenę Transatlantyckiej Centrali Radiotelegraficznej.

Zobacz też

• Transatlantycki kabel telegraficzny

Bibliografia

• Boguszewski Przemysław, „Centrala transatlantycka”, [w:] „Spotkania z Zabytkami”, nr 4 (170), wydawcy: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami i «Argraf» Sp. z o.o., Warszawa 2001, s. 31-33. (ISSN 0137-222X)
• Marcin Łada, Aneta Kołaczyńska. Zapomniana rocznica, Ponad 80 lat temu w Gminie Stare Babice uruchomiono jedną z największych radiostacji na świecie!. „Gazeta Babicka”. nr 11/2004. ISSN 1428-1198. [dostęp 2009-06-28]. brak numeru strony

Linki zewnętrzne

• Nadajnik Babice – śladami historii
• Stowarzyszenie Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza